اساس اشتقاق نوروز يا « نو » و « روز »

عبدالرحيم بهروزيان
آنگاه كه در پگاه نخستين بامداد از نخستين روز سال نو نقاب شب از پرده آسمان فرو مي افتد و خورشيد درخشان رخساره دلرباي خود را برگيتي و باشندگان آن مي نماياند و آنگاه كه نخستين نسيم بامداد بهاري با بوي خوش نو گلان نو شكفته آذين بخش گستره سبز چمنزارها و مرغزارهاست و غنچه هاي به ناز آرميده در پرنيان سبز نو برگ ها به بانگ و ترانه مرغان به بزم رفته در اوج آبي آسمان نرم نرمك ديده مي گشايند، نوروز، روز نو، روز تازگي و طراوت، روز تولد دوباره گيتي اغاز مي شود، روزي كه تعلق خاطر طبيعت با رنگ سبز است و هستي مفهومي از ميلاد
آيين و جشن ديرپاي نوروز به عنوان بزرگترين جشن ملي ايرانيان در اصل يكي از دو جشن بزرگ آرياييان باستان – در كنار جشن مهرگان است. پيرامون اين آيين كهن و ديرينه تا كنون بسيار گفته و نوشته شده و از ديدگاههاي گوناگون به ماهيت، اصل و اساس و منشا آن پرداخته شده و در حوزه هاي گوناگوني از قبيل داستان هاي ملي و مردمي،ديني اسطوره شناختي ( و تاريخي ) ، فرهنگ عامه و ... توصيف و تفسير گرديده است. در واقع نوروز فراتر از هر گونه وابستگي ديني و اعتقادي، طبقاتي و فردي و .. متعلق به هر فرد دست كم ايراني در هر لباس و مقامي است و بي ترديد راز پايداري آن هم در همين است.
در اين مقاله قصد بر آن است تا از نگاه زبانشناسي- يا بهتر است گفته شود واژه شناسي تطبيقي دو واژه « نو » و « روز » كه ساختار « نوروز » است در زبان ها و گويش هاي مختلف بيان و بررسي شود. باتوجه به اينكه فارسي شاخه اي از زبان هاي ايراني و ان هم شعبه اي از ايراني كهن و خود شاخه اي از هند و آريائي و اين هم به نوبه خود از شعبه هاي مهم هند و اروپايي مادر است، در ذكر وبيان شواهد، اين سلسله و ترتيب رعايت مي شود.

1- نو :

پهلوي زردشتي ( CPD.61) nog« نو تازه جديد »، nog-roz« نوروز »، (ag) nog=zad« نوزاد»، فارسي ميانه مانوي (WMP.63) nwg« نو» ، nwg-mh« ماه نو » پارتي ميانه مانوي (ib.63) nwg« نو» سغدي مانوي( قريب 6188) nwyyبودايي ( 6115)nwyمانوي، مسيحي ( 6018) ( h) nwy« نو» مسيحي (6125) nwc( 6172) nwy  « نو ، نوين » ( 6187) ( nwy(t)« نو مذهبان، غسل تعميدشدگان، نوشدگان، مانوي( 6130) nwgrwc« نوروز»( 5825) nwsrdyc« ماه اول سال ( بيروني: نوسرد)، ( 6183) nwym( 5828) my nwy( 5830) nwyswncmy« ماه نو » ختني س( DKS.176) – navaka« نو آموز، نوچه »، ( 189) nuvaraنو ( 193)nauha« نو » nauha-salye« سالنو » سغدي مانوي ( 7788) ptnwk(w)ptnwy(y)« دوباره از نو » مسيحي ( 6108) nwqrqy« نوآوري، تجديد نظر » اوستايي ( AIW.1044) nava« نو ، تازه ، جديد » nava.mahya-(1046)« ماه نو ، پشتو nawai« نو » شغني naw,nuيزغلاميnugسريكلي nujارموري nyow,nuwپراچي no« نو» يدغه اي nowoyoسنگيچي nuwok« نو» nauroz(a)« نوروز» آسي ديگوري، ايروني nog,nuog,nauag« نو » ارمني عاريتي nauasard« نخستين ماه » سرياني عاريتي nausard-a« انگور زودرس» nausarder« نخستين يكشنبه سال نو »، آرامي عاريتي nwsrdy« سال نو » ايغوري عاريتي nwsroyc« ماه اول سال ».
هند و آريايي nava- ( Turner,6983) }« نو، جوان برنا» navaka« نو » پالي navanavaka-« نو » اشوكن nava« نو » پراكريت na(v)a« نو » دماكي nama« نو » اشكون nunaويگالي nugeدمكي nu(w)aپشه ، دره اي « نو » نو لورواني ( پشه اي ) nungaو گلي noga  « نو » آرتي ( پشه اي ) nago  و تپوري nunga« نو » خوري Noy« نو نخستين روز هر ماه قمري »، گلشه اي رمبوري nhok« نو» بشكريم nim , nam  ( مونث ) توروالي ( دردي ) nam« نو » nem( مونث ) « ماه نو »فلوره اي( دردي ) nawnو nao« نو » شينايي( دردي) گلگتيnaii,nauwo,navu( مونث) « نو» كوهستاني ، گوريسي na« نو » كشميري novسندي nao( مذكر ) نخستين خورش غلبه جديد ( اولين برداشت فصل) لهندايي nava« نو» آوانكاري ( لهندايي) navva « نو » lava« جوان » پنجابي nava « نو» بهاري غربي جونساريno« نو » بنگالي na« جوان » nal« گوساله ماده » آريايي lua,nua« نو، جوان» اودهي nava« نو » لخيمپوري nai« نو» هندي nai, nawa( مونث) مارواني navo  « نو» گجراتي navuمراتي navaكنكني nave« نو» سنهالي navaنو جوان
هند و اروپايي مادر ( pok.ii.324) neuios,neuos« نو ، تازه جديد» سنسكريت nava  « نو» ( = اوستايي – nava) نو يوناني neos، لاتين novusنو ليتواني كهن navasپروسي كهن يوناني nelosگالي ( اسپانياني كهن ) novio,dunum, nevio  شهر نو شهر جديد ، ( معادل: فارسي: نوشهر ، انگليسي، new- cityآلماني ، neuen-burg) ايرلندي كهن ، كيمري newyddگتيniujis  « نو» ايسلندي كهن nyrژرمني علياي كهن، سكسوني كهن niuwiانگلوسكسوني nlweو novare« نو» ليتواني naujasنو ، يوناني nearosارمني norنو يوناني neaoلاتين novare« نو،نوار كردن ، تازه كردن » آلماني erneuenدر فارسي نوار ( navar) در تركيب: نو نوار ) ، يوناني neoter= لاتين novitas« تازگي، طراوت، جواني، » سنسمريت – navina« نو» يوناني ، لاتين novicius« نو،نو آموز، » روسي novikz« نو آموز».
در برخي زبان هاي زنده: انگليسي new( انگوسكسوني neowe) فرانسه nouveau، neuf« نو» آلماني neu« نو» انگليسي neoفرانسه neoآلماني neo« نو ( در تركيب )»، انگليسي neonآلماني neuenانگليسي neotericو misoneismانگليسي aneroid« بي آب، خشك» بنابر اين neronآب فرانسه aneroideانگليسي novaفرانسه nouveauانگليسي novelفرانسه nouveleآلماني novelleانگليسي novellynoviceفرانسه noviceانگليسي novercal, renovate, innovate« نامادري» ( لاتين noverca« زن پدر، نا مادري»، در اصل به معني « زن نو، مادر نو » ).
درفارسي « نو» با تركيب هاي گوناگون آن و ريشه neuios, neuesدر هند و اروپايي مادر) با واژه « نون» و جزء دوم واژه « اكنون» و نيز جزء دوم در واژه « هنوز » ( ha-nu-zپهلوي زردشتي ahanuzهنوز ) و در هند و اروپايي ريشه با يكديگر خويشاوند و از يك خانواده اند از نظر « معني شناختي) نيز « نو نو صفت ذاتي زمان حال است  به عبارتي هر زمان حال و كنوني ويژگي « نوين بودن » رادرون خود دارد. به ديگر سخن ماهيت نو بودن تنها رد چار چوب زمان حال است كه مفهوم پيدا مي كند و بنابر اين نو و زمان حال دو تعبير از يك كالبد و پيكر است براي درك اين موضوع به نقل تفضيلي چند واژه پرداخته مي شود فارسي : نون ( nunاكنون حالا، الان ) اكنون ( جزء دوم) هنوز ( جزء دوم ) و پهلوي زردشتي ( Mpii143CPD61) اكنون ، نوين، CPD6ahanuzهنوز ( Npii10) ahanun-icاكنون هنوز فارسي ميانه مانوي ( WMP63) اكنون hnwn0cهنوز hnwnاكنون يهوديي فارسيnwnسغدي بودايي مانوي ( قريب 6135) مسيحي ( 6136) nwqrبوداييnwrcyq(6143)  اكنون اوستايي nu( Aiw.1088Sq) بودايي پارسي باستان nuran( kent194) اكنون خورزمي nwrاكنون يغنابي nur، اشكون napocere« پسين پريروز، چهار روز پيش هندو واروپايي مادر ( pokii340) اكنون سنسكريت nu,nu « اكنون» ( = اوستايي nuيوناني nu) nutana« كنوني، حال نو، نوجوان، برنا »، nunamآكنون از حالا، از اين به بعد » ، ليتواني nunai« اكنون » اسلاوي كهن nyneژرمني كهن neujaانگلوسكسوني nuانگليسي nowالمانيnun« اكنون».

2. روز

پهلوي زردشتي ( CPD.72) roz« روز » مشتقات rozag« روزه » rozgar« زمانه، روزگار». « روزي roz-saban« روز و شب شبانه روي » ، rozwarag« روزانه » فارسي و پارتي ميانه مانوي روز فارسي ميانه مانوي rwzروز rwcyst, rwcدرخشيدن ، rwcgدرخشان، rwcgروزه پارتي ميانه مانوي، « درخشيدن، روشن شدن، از ديگر مشتقات اين ريشه ، واژه « روشن » با مشتقات و تركيبات آن در فارسي است:
پهلوي زردشتي ( CPD.72) « روشن : روشني ، مشتقات ديگر rosn,rosnagآشكار rosngar« روشنگر» پازند « روشن » پارتي كتيبه اي (GIPP.63) Rwsn« اسم خاص» فارسي و پارتي ميانه مانوي ( WMp.79) « روشن درخشان» rwsn« نور» پارتي ميانه مانوي rwsngr« روشنگر» rwsnxw« جهان روشني» « روشني ، روشنايي» ، فارسي ميانه مانوي ( rwsnygr(80)) rwsnyh« روشني» فارسي و پارتي ميانه مانوي rwsnshr« ايزد روشن هر سومين فرستاده ، سغدي بودايي ( قريب، rwysn(8571)rywsn-( 8598)بودايي « روشني ، درخشش، مانويrwxsnyromn(8605)بودايي    rywsny( 8484  « روشنگر» -  ( = ژرمني عليا كهن lougانگوسكسوني lieg، ايسلندي كهن leygrاسلاوي loka,lucz« جا، مكان» ( = لاتين lucusليتواني laukas« ميدان ، حوزه، »ژرمني علياي كهن loh« حوزه،ميدان» rocaدرخشان ( يوناني leukos) ليتواني laukas) ruca« روشن » ( = يوناني amfi-luke, luko- fosكيمري am- lwgايسلندي كهن « شعله » « نور » روشني، درخشش ( = پروسي كهن luckis) افروختن روشن كردن » كيمري llug« درخشش، درخشندگي» ايرلندي كهن luchair« در خشش ، برق »، luaichtide« درخشان»، locharn, luacharn« چراغ، فانوس،»، كيمري ايرلندي كهن locheكرنوالي lugarn« برق درخشش » گالي loucetius ,leucetius« لقب مارس » ايرلندي كهن loche« آذرخش» كيمري lluched ، كرنوالي golowنور » كميري lleuad« ماه» گالي luguدر lugoues- lugudunumگتي ، liuhap« نور ، ژدمني علياي كهن ، سكسوني كهن، liohtآلماني نو lichtروشن روشني ، انگوسكسوني leoht « نور، روشني »، گتي lauhatjanآلماني نو « درخشيدن» ژرمني علياي كهن lohazzen lougazzen« شعله ور شدن » انگلوسكسونيliegetu« برق آذرخش» ژرمني علياي كهن loug,laucانگلوسكسوني liegايسلندي كهن leygr« شعله آتش » logiفريسي كهنloga« شعله » ايسلندي كهن loki«خداي آتش» ، ژرمني علياي ميانه hohe« شعله » ايسلندي كهن ljomi، سكسوني كهن liomoانگلوسكسوني leoma« درخشش»، گتيlauhmuni« شعله آذرخش » انگليسي نو Levin« آذرخش» ، ايسلندي كهن logn« سكوت»، ljori« نور، لوله دودكش پشت بام، » نروژي ljor« شكاف ابر» ، ljora« صاف شدن» ايسلندي كهن ljos« نور» lysa« درخشيدن، روشن شدن» انگلوسكسوني lioxan,lixan« درخشيدن» ليتواني laukas,luckis« فضاي باز»، اسلووني luc«نور» روسي lucz« شعاع، پرتوه، luca« تراشه چوب كاج »، چچني louc« درخت كاج» اسلاوي luna«ماه»، ايرلندي ميانه loch« سياه » كيمري llwg« زرد تيره»، llug« سياه » ( بي درخشش، بي نور ) ، ايرلندي كهن lon« طرقه، چكاوك»، ژرمني علياي كهن listera« چكاوك، طرقه» تخاري(ب) «نگريستن، ديدن»، يوناني leussoديدن» كيمري go-lwgديدن» ليتواني laukti, laukia« زير نظر داشتن، مواظب كسي بودن»، lukestis« انتظار داشتن»، لتوني lukut« تماشا كردن»، پروسي كهن laukit« كاويدن، جستجوكردن»، اسلووني lukati« جاسوسي كردم»، سنسكريت rusant« روشن، سفيد»، روسي lysyj« گل كچل » انگليسي كهن liht,leoht«روشنايي، نور»، انگليسي light: لاتين lux  « روشني»، انگليسي lux,lucy,lucina,Luciferفرانسهlucie,Luciferلاتين lumen« روشنايي، نور»، انگليسي luminos, lumen,limnفرانسه، luminaire,lumiereلاتينlustrum«غسل،تطهير»، انگليسي lustrum,lusterلاتين lucubrare« زير نور چراغ كار كردن»، انگليسي lucubrateلاتين luna  « ماه»، انگليسي lune,lunar,luna,lunaفرانسه lunaireيوناني lussa« ديوانگي، هاري»، (ماخوذ از روشني، سرخي و گشادي چشمها در اين حالت)، انگليسي lytta,alyssumيوناني lukhnos« چراغ، فانوس»، انگليسيlinkو lychnis: ژرمني lugonدر نروژي كهن logi« شعله ، آتش»، انگليسي lokiلاتين lucernaچراغ ، انگليسي Lucerneفرانسه luzerneهندوآريايي ( Turner,10755) « روشن» محبوب، rukti(10756)« روشني» ruc  درخشيدن»، ruci-(10762)« روشني » زيبايي، حسن»، پالي ruci« روشني» پراكريت ruiزيبايي (10763)rucita« روشني » خوري rost« نور ، درخشش» rosti« روشني روز، روز روشن » توروالي ( دردي) zut« صبح» بشكريت ret,red« فردا»، roca-(10831)« درخشش»، rocate(10832)«درخشيدن»، پالي rocati« درخشيدنrocls-(10833)«نور، درخشش»، rocasپراكريت roi  « نور» گوربتي ruc  « صبح» ، پشه اي zoi-zalدرخت كاج، rocya-(10835)« درخشان» گوربتي rucو roc« پگاه».